Tiềm năng lớn… nhưng bị hạn chế

Hiện, cơ khí Việt Nam có thế mạnh tập trung ở 3 phân ngành gồm: Xe máy và phụ tùng linh kiện xe máy; cơ khí gia dụng và dụng cụ; ô tô và phụ tùng ô tô. Nhưng nhìn vào tỷ lệ nội địa hóa của cơ khí trong 3 lĩnh vực này, có thể thấy, linh kiện kim loại sản xuất trong nước đáp ứng được 85-90% nhu cầu cho sản xuất xe máy; hơn 40% nhu cầu cho sản xuất ô tô (tùy chủng loại xe). Do sản lượng sản xuất ô tô Việt Nam thấp, nên có rất ít DN cung ứng linh kiện cấp 1 cho đối tác nước ngoài với hơn 60 DN; cung ứng cấp 2 có khoảng 145 DN. Còn tại ngành điện tử, Việt Nam vẫn đang nhập khẩu hầu hết linh kiện với 90%, linh kiện cơ bản tới 97%, linh kiện chuyên dụng 92%, linh kiện cơ khí 82%, linh kiện cao su 87%...

Theo Hiệp hội DN cơ khí Việt Nam (VAMI), thị trường của lĩnh vực cơ khí trong những năm tới rất lớn, khi nhiều công trình trọng điểm quốc gia, cầu cảng, đường sắt, các công trình năng lượng, đóng tàu, nông nghiệp… đang tiếp tục được triển khai, đầu tư công cũng đang được Chính phủ thúc đẩy. Song VAMI cho rằng, chất lượng sản phẩm công nghiệp hỗ trợ (ngành cơ khí) của một số DN trong nước hiện vẫn còn thấp, giá thành sản xuất lại cao nên thiếu sức cạnh tranh. Việc chủ động của DN cơ khí khi tham gia các dự án lớn còn hạn chế.

Ông Nguyễn Quang Hiếu - Tổng Giám đốc Công ty CP Chế tạo giàn khoan dầu khí (PV Shipyard) cho biết, chỉ riêng mảng điện gió, các DN cơ khí có thể tham gia vào sản xuất cánh, cột gió, hệ thống power, hệ thống chân đế cả dự án trong và ngoài biển. Với 1 dự án, khối lượng sản phẩm cơ khí có thể lên tới vài trăm nghìn tấn. Riêng hệ thống chân đế, một dự án điện gió ngoài khơi ít nhất cần 35-40 cột và mỗi cột là 120.000 tấn. Nên đây có thể là thị trường của 500.000 tấn thiết bị trong vòng 5 năm tới.

Tuy nhiên, ông Hiếu cũng cho rằng, cơ hội trước mắt nhưng các DN cơ khí Việt Nam có quy mô nhỏ, lại thiếu quy hoạch tổng thể, thiếu cơ chế để hợp tác cùng phát triển với DN lớn, nên chủ yếu là làm ăn tự phát, manh mún.

Đừng để doanh nghiệp tự bơi

Nhiều chuyên gia cho rằng, không chỉ DN cơ khí mà DN thuộc các lĩnh vực khác muốn tham gia sân chơi toàn cầu khi mà vốn yếu, quy mô nhỏ thì buộc phải nương tựa vào DN lớn. Cách lan tỏa sản phẩm hiệu quả là liên kết với các DN có vốn đầu tư ngoại. Song không phải cứ muốn trở thành DN cấp 1, cấp 2, cấp 3… cho DN lớn là được.

Ông Nguyễn Văn Đoàn - đại diện Công ty cơ khí chính xác SKD Việt Nam cho biết, DN hiện đã là DN cung ứng linh phụ kiện cấp 3 cho Samsung, liên kết sản xuất với DN Nhật Bản. Dịch bệnh cùng với những căng thẳng chính trị trên thế giới khiến cho việc kết nối, tìm kiếm nguyên liệu gặp khó khăn. Trong khi tài chính, kinh nghiệm quản lý của DN còn yếu nên DN rất mong được hỗ trợ để tăng cường hợp tác, mở rộng sản xuất vươn lên thành nhà cung ứng cấp cao hơn.

Bà Trương Thị Chí Bình - Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hiệp hội Công nghiệp hỗ trợ Việt Nam cho hay, liên kết với DN quốc tế là con đường nhanh nhất để DN nội địa tham gia cung ứng toàn cầu, nhưng sợi dây liên kết này là rất hạn chế và yếu, nhất là khi đại dịch Covid-19 bùng phát, cùng với đó là xung đột chính trị trên thế giới khiến cho việc liên kết càng trở nên khó khăn hơn. Và đặc biệt hơn yêu cầu của các DN FDI về nhà cung cấp chủ yếu xoay quanh chất lượng, giá cả, thời gian giao hàng, yếu tố công nghệ.... Trong đó, vấn đề về giá và quản trị các doanh nghiệp Việt Nam vẫn còn chưa cạnh tranh so với doanh nghiệp Trung Quốc, Thái Lan.

Ngoài ra, hầu hết DN thiếu các công đoạn gia công để có cụm hoàn chỉnh, chủ yếu sản xuất các linh kiện rời. Với nguồn tài chính và quản trị còn kém, doanh nghiệp khó có thể tăng quy mô sản xuất hoặc thăng cấp từ nhà cung ứng cấp 2 lên cấp 1, đầu tư nâng cao năng lực... Cũng vì lý do này mà thời gian qua, việc liên kết doanh nghiệp trong nước với khối FDI còn rất khiêm tốn.

Vậy, làm sao để DN cơ khí lớn mạnh và tham gia chuỗi sản xuất toàn cầu tốt hơn? Ông Đào Phan Long - Chủ tịch VAMI cho rằng, nhiều nhà máy của các DN lớn tại Việt Nam hoàn toàn có thể tự đóng được các toa xe nhẹ cho đường sắt đô thị (metro) nếu được yêu cầu. Vì thế, các DN đang rất mong đợi chính sách và cơ chế hỗ trợ để có thể chủ động tham gia vào thị trường này, không thể để rơi vào tay các DN nước ngoài.

Một trong những vấn đề được các DN và chuyên gia trong lĩnh vực cơ khí kiến nghị để thúc đẩy phát triển và bảo vệ thị trường cơ khí Việt Nam là cần phải sớm có Luật Cơ khí. Theo ông Long, ngành cơ khí Việt Nam đang phải “tự bơi” trong cơ chế thị trường chưa hoàn thiện và chưa nhận được sự hỗ trợ từ chính sách nhà nước để có nhiều đơn hàng từ đầu tư công như các nước khác. Điều này khiến DN cơ khí thiếu đơn hàng, bị thua thiệt ngay trên “sân nhà”.

Giới chuyên gia nêu quan điểm, các nhà hoạch định chính sách cần nghiên cứu chính sách hỗ trợ các DN trong nước tham gia nhiều hơn vào các công trình, dự án trong nước; nghiên cứu ban hành các quy định đấu thầu nhằm nâng cao tỷ lệ sử dụng vật tư, hàng sản xuất trong nước để có thể tạo thị trường cho DN trong nước phát triển phù hợp với quy định hiện hành và thông lệ quốc tế.