Trong sách Nghi lễ dân gian – Nghi lễ cúng gia tiên, nhà nghiên cứu Minh Đường lưu ý cúng giao thừa là lễ quan trọng nhất trong dịp tết Nguyên đán. Theo phong tục cổ truyền, đêm giao thừa là khoảng thời gian của sự yên bình, rũ bỏ muộn phiền, cầu mong năm mới may mắn, hanh thông.
Nghệ nhân ẩm thực Nguyễn Thị Ánh Tuyết lưu ý, đêm giao thừa, gia chủ nên cúng thần linh ngoài trời trước, sau đó mới cúng gia tiên trong nhà. Phần lớn mọi người chuẩn bị 2 mâm cúng: cỗ chay ngoài trời và cỗ mặn trong nhà. Tuy nhiên, cũng có gia đình cúng cỗ mặn ngoài trời.
“Phải khấn ngoài trời, khấn Phật trước, xin trời Phật phù hộ, cầu bình an, sức khỏe cho gia đình, sau đó mới lễ trong nhà. Nếu lễ trong nhà trước là không đúng”, nghệ nhân Ánh Tuyết cho biết.
Về lễ vật trên mâm cỗ cúng giao thừa tết Giáp Thìn 2024, nghệ nhân Ánh Tuyết cho rằng, không có tục lệ nào bắt buộc cỗ cúng phải có những món ăn đặc biệt hay sản vật hiếm có.
Từ xưa đến nay, lễ vật vẫn theo quan niệm khả năng bao nhiêu thì bày bấy nhiêu. Quan trọng là lòng thành, tâm hiếu thuận. Dù vậy, mâm cỗ cúng giao thừa hàng năm đều có những món ăn truyền thống và lễ vật phổ biến.
Mâm cúng giao thừa ngoài trời
Theo nghệ nhân Ánh Tuyết, người Việt thường dâng mâm cỗ chay ngoài sân để lễ trời, Phật nhằm tống tiễn năm cũ, đón chào năm mới.
Tùy quan niệm và vùng miền, mâm cúng giao thừa ngoài trời có thể bày bánh, mứt, xôi gấc, hoa, quả, nhang đèn, trầu cau, rượu, vàng mã… Một số nơi cúng thêm gà luộc ngậm hoa hồng (chọn gà giò hoặc gà thiến cho thanh tịnh), thủ lợn, bánh chưng…
Mâm cúng giao thừa trong nhà
Sau khi cúng ngoài trời, gia chủ bày mâm cỗ mặn, đặt lên bàn thờ gia tiên và thắp hương.
Mâm cỗ cúng trong nhà được chuẩn bị đầy đủ hơn và tùy từng gia đình sẽ chuẩn bị các món khác nhau. Thông thường, cỗ mặn đêm giao thừa sẽ có bánh chưng, gà luộc, giò, thịt đông, đĩa xôi gấc…
Ở miền Bắc, mâm cỗ cúng giao thừa truyền thống thường có “4 bát 4 đĩa” hoặc “8 bát 8 đĩa” đối với gia đình có điều kiện. Các món ăn rất phong phú như canh bóng, canh măng, miến xào, nem, nộm…
Ở miền Trung, mâm cúng có bánh tét, dưa món, chả lụa Huế, gà bóp rau răm, chả Huế, thịt heo luộc, miến Huế, cá chiên hay chả ram...
Ở miền Nam, mâm cúng đơn giản hơn, chỉ có hương thắp, hoa, đèn, bánh, mứt, trái cây, trà… Nếu gia chủ chuẩn bị thêm mâm cúng mặn thì sẽ có các món như thịt heo luộc, gà luộc, xôi, bánh tét, thịt kho trứng, canh khổ qua…
Khi cúng giao thừa trong nhà, các thành viên trong gia đình đứng trang nghiêm trước ban thờ, khấn tổ tiên xin năm mới bình an, sung túc.
